اذان، اين سروش غيبى و اين نداى آسمانى، يك اعلان عمومى و معنوى جهت آمادگى براى نماز و انجام فريضه بزرگ الهى است.

اذان ارزش و جايگاه والايى در شريعت محمدى(ص) دارد.
اذان دعوت به سوى عبادت و بندگى خدا است و مؤذن با آهنگ رسا و روح بخش، امت اسلام را به نماز و مناجات فرا می‏خواند.

امام رضا(ع) در باره فلسفه و حكمت اذان مى‏فرمايد:

1 - آن‏كس را كه فراموش كار است، ياد آور باشد و آن‏كس را كه غافل است متنبه سازد.
2 - فهماندن وقت نماز، براى كسيكه اشتغال دارد.(مشغول به كار است)
3 - دعوت مردم به پرستش خالق و ترغيب در آن است.
4 - اذان‏ گو، اقرار به توحيد دارد و ايمان را آشكار مى‏سازد و اسلام را اعلان میكند و آن‏كس را كه فراموش كرده يادآورى مى‏نمايد.(من‏لايحضره‏الفقيه،ج 1،ص 299)

علاوه‏ بر مطالب بالا، در باره فلسفه اذان،می توان به موارد زير هم اشاره كرد:

الف - اذان و اقامه، توجه و آمادگى براى نمازگزار است و در اثناى آن، زمينه و استعداد پيدا مى‏شود كه انسان، با ادب بيشتر، خشوع فزون‏تر و عرفان عميق‏تر در پيشگاه حضرت حق قرار گرفته و با معبود و محبوب حقيقى خويشتن سخن بگويد و دمساز گردد.

گل نغمه زيباى خدايى است اذان

پروانه باغ دلگشايى است اذان
محبوب تمام حق پرستان زمين

پيغام رسان روشنايى است اذان

ب - اذان موجب صفاى باطن و شادى و نشاط روح است. پيامبر(ص) هنگام فرا رسيدن وقت نماز، به بلال ميفرمود: »اى بلال! اذان بگو و ما را با آن روح ببخش (ارحنا يا بلال)»

ج - زمانى كه صداى نيكوى اذان، فضا را معطر می‏سازد و به نماز گزاران مژده ميدهد كه هنگام سخن گفتن با خدا فرا رسيده است.

پس آنان آماده نماز می‏شوند و به سوى مساجد و نمازخانه ها حركت می‏كنند رسول خدا(ص)فرمود: «هرگاه مؤذن بگويد: الله اكبر»،خداوند میفرمايد: اى امت محمد مهياى نماز شويد و شغل دنيا را ترك كنيد».(مناهج الشارعين، ص 180)

د - قبل از اسلام مسيحيان با ناقوس، يهوديان با دميدن در بوق‏ها، آتش پرستان با روشن كردن آتش و مردم را به عبادت دعوت می‏كردند؛ ولى اسلام آمد و به جاى اين‏ها اذان را انتخاب كرد كه در آن مردم با كلمات خوب و دلنشينى به مسجدها فرا خوانده می‏شوند و از طرفى با شنيدن و گفتن نام خدا، پيامبر و... آماده نماز خواندن می ‏گردند.

ه)اذان آدمى را به ياد خدا می ‏اندازد و با بزرگى و عظمت او آشنا می‏سازد؛ با گفتن «الله اكبر» به بزرگى، جلالت شأن، عظمت و توانايى خدا اعتراف مى‏كنيم و با بيان «لا اله الا اله»، به يگانگى و بى شريكى او شهادت ميدهيم.

اگرچه فلسفه نماز و عبادت بر کسی پوشیده نیست؛ اما دقت در متون آیات و روایات اسلامی، ما را به نكات و ظرافت های بیشتری رهنمون می کند که از جمله این نکته ها و ظرافت ها، می توان موارد زیر را بر شمرد:

 نماز، بالاترین ذکر و ستایش نزد خدا و زیباترین جلوه عبودیت الهی است. نماز، ستون دین، تجلی احساس عشق در پیشگاه خدا و بال پرواز به سوی خدای بی نیاز است. پیامبر فرمود: «هر چیزی چهره ای دارد و چهره دین شما نماز است.» و در جایی دیگر می فرماید: «نماز، رحمت الهی را فرود می آورد».

حدیث (1) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

لا تَزالُ اُمَّتى بِخَيرٍ ما تَحابّوا وَ اَقامُوا الصَّلاةَ و َآتَوُا الزَكاةَ و َقَروا الضَّيفَ... ؛
 

امّتم همواره در خير و خوبى اند تا وقتى كه يكديگر را دوست بدارند، نماز را برپا دارند، زكات بدهند و ميهمان را گرامى بدارند...

 امالى (طوسى) ص 647، ح 1340
 

حدیث (2) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

 الدّعاء مفتاح الرّحمة و الوضوء مفتاح الصّلاة و الصّلاة مفتاح الجنّة
 

 دعا كليد رحمت و وضو كليد نماز و نماز کلید بهشت است.

نهج الفصاحه ص 485 ، ح1588

 توسعه علمي و پيشرفت تكنولوژي در دنياي امروز موجب گرديده كه با اختراع و توليد ابزار و وسايل بي شمار مردم از زندگي متنوع و آسايش بيشتري برخوردار شوند ولي نتوانسته اند از اختلافات و نابساماني هاي رفتاري جلوگيري نموده و به آرامش دروني بيشتري دست يابند.

 امام راحل فرموده اند : 

" نماز پشتوانه ی ملت است."
" نماز بالاترین ذکر خداست."
" نماز مهم ترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود ، عبادت های دیگر هم قبول می شود و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمی شود."
" سزاوار است که انسان نماز را در اول وقت بخواند. "
"نماز جمعه در راس همه ی امور است "

 نماز انسان را با خدا و صفات نیکوی الهی ارتباط می دهد. انسان بدون این ارتباط نمی تواند رستگار شود.نماز توجه انسان را به صفات نیکوی الهی و سختی محاسبه ی روز قیامت و عذاب ها ی آن،زیاد کرده،آدمی را از بدی ها باز می دارد.نماز گزار واقعی به نظافت و طهارت لباس و بدن،غصبی نبودن لباس و محل نماز و دیگرشرایط آن دقت می نمایدنمازگزار واقعی حقوق بینوایان (خمس و زکات)و نفقات مستحبه را می پردازد.نماز سفر معنوی انسان مومن است،نماز وسیله ی تقرب افراد پرهیزگار به خداست.(( (انقلاب را)با ذکر خدا پیش بردیم ونماز بالاترین ذکر خداست. شما ای دانشجویان: مساجد را پر کنید که مساجد سنگرند...شیطان ها از مساجد و نماز می ترسند...))امام خمینی(ره)حضرت امام جعفر صادق(ع)در هنگام شهادت وصیت فرمودند:(ای شیعیان ما)شفاعت ما اهل بیت(ع)به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی رسد.نماز های واجب:1-نماز روزانه2-نماز قضای نماز های ترک شده3-نماز قضای پدر برای پسر بزرگتر4-نماز آیات5-نماز طواف واجب حج6-نمازمیت7-نمازجمعه(واجب اختیاری) نماز تحیت مسجد هر کس به هر مسجدی وارد می شود مستحب است قبل از هر دعا و نمازی دو   رکعت نماز با هر سوره ای که می خواهد،بخواند. این نماز رانماز تحیت مسجد می گویند.    

ما «نماز» نمى‌خوانیم. آنچه ما به جا مى‌آوریم صورت ظاهرش شبیه نماز است و ما تنها اداى نماز را در مى‌آوریم! كسى كه وقتى «السلام علیكم و رحمة اللّه و بركاته» مى‌گوید تازه یادش مى‌آید كه نماز مى‌گزارده است، آیا به راستى «نماز» خوانده است؟!

عبادات در اسلام، دو وجهه، دارند: یکی، ظاهری و صوری و دیگری، باطنی و نفسانی. جنبه صوری آن‌ها عبارت است از: افعال و حرکات و اذکاری که با زبان، تلفظ می‌شوند؛ یعنی همان قالب‌هایی که از شرع رسیده و فقهای عظام در رساله‌های عملیه آن‌ها را ثبت و ضبط نموده‌اند. مکلفین وظیفه دارند مسائل مربوط را به طور دقیق بیاموزند و بر طبق آن عمل نمایند. در این راستا، در صورتی که درست انجام وظیفه کنند عملشان مقبول واقع می‌شود و مأجور خواهند بود. از این دیدگاه، نماز عبارت است از: اول، نیت نماز؛ یعنی خطور به ذهن یا این‌که بدانند چه نمازی می‌خواهند بخوانند. دوم، تکبیرة الاحرام؛ سوم، قرائت؛ چهارم، رکوع و ذکر آن؛ پنجم، سجود و ذکر آن؛ ششم، تشهد و اذکار آن؛ هفتم، سلام و اذکار آن.
چنان‌که اشاره شد، همه این‌ها جز یک سری افعال و حرکات و اذکار زبانی چیز دیگری نیستند. در واقع، همه این‌ها قالب‌های دنیوی و صوری هستند که اندکی بعد از وقوع، نابود می‌گردند و بعد از مرگِ نمازگزار و در عالم برزخ و قیامت بدین صورت دنیوی، وجود ندارند.
از آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام و سیره عملی آنان استفاده می‌شود که تمام حقیقت نماز در همین افعال و حرکات و اذکار صوری خلاصه نمی‌شود، بلکه در ورای این‌ها حقیقت دیگری وجود دارد که می‌توان آن را به‌عنوان روح و صورت باطنی نماز تعریف کرد و آن عبارت است از: یاد خدا و توجه و حضور قلبی به معبود حقیقی. آنچه از نماز صوری باقی می‌ماند، همین وجهه معنوی و باطنی نماز است که در خمیره ذات انسان، ثبت و ضبط می‌گردد و نفس را کامل و کامل‌تر می‌گرداند. به همین سبب است که در احادیث اسلامی، نماز به‌عنوان معراج مؤمن و ناهی از فحشا و منکر و موجب تقرب بنده به خدا معرفی شده است. فلسفه تشریع نماز و این همه تأکید و سفارش پیشوایان معصوم علیهم‌السلام نیز تحصیل همین مقامات باطنی است. خدای متعال در قرآن کریم به پیامبر خود می‌فرماید:
من تو را برگزیدم، پس بدانچه به تو وحی می‌شود گوش فرا ده. من خدای یکتا هستم و خدایی جز من نیست، پس مرا پرستش کن و نماز را برای یاد من برپادار.[1]
هم‌چنین در جایی دیگر می‌گوید:
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدای را بسیار یاد کنید.[2]
در آیه یاد شده از مؤمنین خواسته شده که همواره و در همه احوال به یاد خدا باشند؛ چه در حال نماز و چه در حالات دیگر.
معلوم می شود یاد خدا، امری است کاملاً مطلوب.
خدای متعال در آیه دیگری به مؤمنین فرموده:
مرا یاد کنید تا من هم شما را یاد کنم.[3]
در برخی آیات نیز به فواید و ثمرات ذکر، اشاره شده است:
آنان که ایمان آورده‌اند و قلوبشان به یاد خدا آرامش یافته، همانا که به ذکر خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.[4]
به عنوان نمونه، در بعضی آیات قرآن کریم، نهی از فحشا و منکر، یکی از ثمرات نماز معرفی شده و ذکر و یاد خدا از همه چیز برتر دانسته شده است:
همانا که نماز بازدارنده از فحشا و منکر می‌باشد و ذکر [ یاد] خدا برتر است.[5]
حضرت باقر علیه السلام در تفسیر: « وَلَذِكْرُ اللّهِ أَكْبَرُ » نیز می‌فرماید: یاد خدا از نمازگزاران بسیار مهم‌تر و ارزشمندتر از یاد نمازگزاران نسبت به خدا می‌باشد، آیا نمی‌بینی که خدا در قرآن فرموده: « فَاذكُرُونِى أَذكُرْكُمْ ».[6]
همان‌گونه که در آیه یاد شده آمده بازدارندگی از فحشا و منکر به عنوان یکی از آثار حتمی نماز معرفی شده است. بنابراین، اگر فرد نمازخوانی مرتکب فحشا و منکر می‌گردد، معلوم می شود نمازش عیبی داشته؛ گرچه از لحاظ قرائت و رعایت احکام فقهی، کامل و مجزی بوده است. آن نقص می‌تواند عدم حضور قلب در حال نماز باشد. آنچه می‌تواند ناهی از فحشا و منکر باشد، یاد باطنی خداست، نه این مراسم صوری تنها. همین مطلب را می توان در مورد معراج بودن و مقرب بودن نماز در مورد خدای بی‌زمان و بی‌مکان گفت:
در احادیث آمده: «الصلاة معراج المؤمن»، باید توجه داشته باشیم که حرکات و اذکار نماز از امور دنیوی هستند که اندکی بعد از حدوث نابود می‌شوند، پس صرف انجام این‌ها نمی‌تواند سبب عروج نفسانی نمازگزار باشد، بلکه جنبه باطنی و نفسانی نماز است که باقی می‌ماند و می تواند روح مجرد و ملکوتی نمازگزار را به عالم بالا عروج دهد.